Iryd
Z Wikipedia
Iryd | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Iryd | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Dane ogólne | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nazwa, symbol, l.a. | Iryd, Ir, 77 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Grupa, okres, blok | 9, 6, d | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Własności metaliczne | metal przejściowy | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa) |
Iryd (Ir, łac. iridium) – pierwiastek chemiczny, metal przejściowy. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa iris oznaczającego tęczę.
Występowanie
Iryd występuje w skorupie ziemskiej w ilości 3×10-6 ppm. Odkryty w 1803 r. przez Smithsona Tennanta. Najważniejszym minerałem irydu jest osmiryd – naturalny stop osmu i irydu. Drugim minerałem irydu jest platynoiryd – stop platyny i irydu. Większe ilości irydu – nawet ok. 500 ppb – znaleziono w osadach skalnych pochodzących z pogranicza kredy i trzeciorzędu – m.in. w osadach skalnych krateru Chicxulub położonego na półwyspie Jukatan w Meksyku, a także w wielu miejscach w Europie – w Danii, Hiszpanii czy we Włoszech. Takie anormalne stężenie w/w metalu jest przesłanką świadczącą, że pod koniec kredy z Ziemią zderzył się meteoryt lub planetoida, powodując wymieranie wielu organizmów, w tym dinozaurów. Iryd jest bowiem metalem często znajdowanym w obiektach kosmicznych, natomiast jego naturalna zawartość w skorupie ziemskiej jest bardzo niska.
Właściwości fizykochemiczne
Iryd jest twardym, kruchym srebrzystobiałym metalem. Należy do najcięższych pierwiastków; jego ciężar właściwy wynosi około 22000 kg/m³. Jest metalem szlachetnym, jednym z najmniej reaktywnych pierwiastków chemicznym. W warunkach standardowych (T = 298 K (25 °C), p = 1013 hPa) nie ulega działaniu tlenu, chloru, kwasów, ani zasad. Nie roztwarza go nawet tzw. woda królewska, czyli mieszanina kwasu azotowego z kwasem solnym (w stos. obj. 1:3), która atakuje takie szlachetne metale jak platyna czy złoto. W ten sposób możliwe jest oddzielenie irydu od innych metali szlachetnych, z którymi współwystępuje w przyrodzie (patrz wyżej). Jednakże w podwyższonej temperaturze iryd reaguje z tlenem, tworząc tlenki – ditlenek irydu IrO2 oraz tritlenek diirydu Ir2O3, które są nietrwałe i dysocjują w wyższych temperaturach na pierwiastki składowe. Niemetalem, z którym iryd reaguje najchętniej jest siarka, a także selen. Ma on podobne właściwości chemiczne do dwóch sąsiednich pierwiastków – osmu i platyny, z tego też powodu łączone one są w grupę noszącą nazwę platynowce ciężkie – w analogii do triady żelaza (Fe, Co, Ni) i platynowców lekkich (Ru, Rh, Pd).
Iryd, podobnie jak i pokrewne mu metale, łatwo tworzy liczne związki kompleksowe (koordynacyjne) z wieloma ligandami, zarówno prostymi (np. aniony i cząsteczki nieorganiczne), jak i złożonymi (np. duże cząsteczki organiczne). Kompleksy irydu, obok rodu czy platyny, mają szerokie zastosowanie w przemyśle.
Działanie biologiczne
Działanie biologiczne irydu i jego związków jest słabo poznane. Prawdopodobnie nie jest tak szkodliwy, jak większość metali ciężkich, jednakże niektóre jego związki mogą być toksyczne.